Recykling jest super, ale nie wystarczy

Mamy już taką narodową przypadłość, że jesteśmy ekspertami od wszystkiego. Każdy mecz skończyłby się lepszym wynikiem, każde wybory przyczyniałyby się do tworzenia kraju mlekiem i miodem płynącego, każdy naukowiec zostałby przed trzydziestką profesorem i laureatem Nobla – gdyby tylko wszyscy zechcieli kierować się naszymi dobrymi radami i zdrowym, chłopskim rozumem. Ze swojej sofy, z której sterujemy światem, naciskając guziki na pilocie od telewizora, mamy świetny widok również na zmiany klimatyczne i proste recepty na zapobieganie dewastacji planety. Niezbyt utożsamiasz się z tym opisem? Jasne, nie jesteś przecież foliarzem, klimatycznym denialistą czy innym płaskoziemcą. Również do recyklingu podchodzisz rozsądnie i odpowiedzialnie, prawda? Może się okazać, że niekoniecznie.

Gospodarka o obiegu zamkniętym – czyli jaka?

Pochylmy się przez chwilę nad podstawowymi pojęciami. Recykling to takie gospodarowanie odpadami, aby nadawały się one do ponownego użytku. Przynosi on dwie podstawowe korzyści: zmniejsza zużycie surowców pierwotnych oraz ogranicza ilość odpadów, które z braku alternatyw lądują na wysypiskach śmieci (albo gorzej – w oceanach czy w lasach). Dzięki kampaniom informacyjnym oraz włączeniu pojęcia recyklingu w proces edukacji już na etapie przedszkolnym główne założenia tej koncepcji są nam przynajmniej z grubsza znane. Tym, o czym zwykli zapominać zarówno autorzy podręczników szkolnych, jak i twórcy procedur zarządzania odpadami w firmach, wspólnotach mieszkaniowych, a nawet gminach, jest jednak znacznie szersze pojęcie gospodarki o obiegu zamkniętym, której elementem – a nie jedynym przejawem i celem – jest recykling.

Gospodarka o obiegu zamkniętym (w skrócie GOZ), nazywana także gospodarką cyrkularną, to system zarządzania życiem produktu (lub usługi) w taki sposób, aby miał on jak najmniejszy wpływ na środowisko naturalne. Dążymy do minimalizacji zużycia surowców, zmniejszenia ilości odpadów, ale też do obniżenia emisji gazów cieplarnianych, skrócenia śladu węglowego i wodnego czy do efektywnego zarządzania energią. Kluczem do GOZ są zamknięte pętle procesów, w których odpady z jednego procesu stanowią surowiec dla kolejnego. W ten sposób maksymalizujemy użyteczność każdego surowca i zasobu. Mówiąc wprost: wyciskamy z nich, ile tylko się da.

GOZ stanowi alternatywę dla gospodarki liniowej, której głównym celem jest efektywność produkcji, a nie jej optymalizacja. Z uwagi na postępującą degradację środowiska, model GOZ jest obecnie nie tylko opcją, ale jedynym racjonalnym systemem zarządzania produkcją. Do jego osiągnięcia dążą zatem (przynajmniej oficjalnie) wszystkie kraje UE.

Do tej pory wszystko brzmi pięknie, prawda? Jak to zwykle bywa, warto odrobinę podrapać pozłotkę i zobaczyć, co się pod nią kryje.

Recykling w realu

Lubimy uproszczenia – to jedna ze strategii przetrwania w przeładowanym bodźcami i informacjami świecie. Mniej więcej wiemy, dlaczego samolot lata, nawet jeśli nie jesteśmy ekspertami od aerodynamiki i napędów odrzutowych. Mniej więcej rozumiemy, dlaczego po imprezie boli głowa, choć nie wszyscy znamy się na metabolizmie związków chemicznych. I nie ma w tej powierzchownej wiedzy nic złego, pod trzema warunkami: 

• że wiemy, iż nie jest ona pełna,
• że nie robimy z siebie specjalistów w branżach spoza naszej profesji, 
• i że nie odpowiadamy za wdrażanie tych mniej więcej rozumianych procedur na szczeblu organizacji czy jednostki administracyjnej. 

Niestety to właśnie jest piętą achillesową zwłaszcza wielu firm, które naprawdę chcą być eko: działania dążące do osiągnięcia celów gospodarki o obiegu zamkniętym powierza się osobom, które nie dysponują odpowiednim poziomem wiedzy.

Zgodnie z danymi międzynarodowej organizacji Circle Economy, działającej na rzecz GOZ i przeciwdziałania katastrofie klimatycznej, tylko niewiele ponad 7% zasobów wraca do obiegu. Co więcej, liczba ta spada – w 2018 r. wykorzystywaliśmy ponownie ponad 9% materiałów. Oznacza to, że ponad 90% zasobów marnujemy, tracimy lub uniemożliwiamy skorzystanie z nich na skutek źle prowadzonej polityki w obrębie zakupów, produkcji, magazynowania, transportu, użytkowania i utylizacji. Tymczasem aż 90% firm działających na terenie UE chwali się wdrażaniem GOZ, najczęściej mając na myśli poddawanie recyklingowi części wytwarzanych odpadów albo odpowiednie oznaczanie opakowań, by klienci nie mieli wątpliwości, do którego kosza powinny one trafiać. Aby rzeczywiście zredukować zużycie surowców pierwotnych, ale też prądu, wody i miejsca przeznaczanego na składowiska śmieci, musimy zrobić znacznie więcej.

Nie tylko recykling

Wyrzucając coś do pojemnika na odpady z tworzyw sztucznych, mamy poczucie dobrze spełnionego obowiązku. Rzeczywiście to znacznie lepsza ewentualność niż powszechna jeszcze do niedawna praktyka upychania wszystkiego do zmieszanych. Nadal jednak musimy mieć świadomość, że nie wszystko, co znajdzie się w żółtym, niebieskim czy zielonym kontenerze, zostanie poddane recyklingowi – dlatego, że źle sklasyfikowaliśmy rodzaj odpadu. Dlatego, że nie trafił on ostatecznie do miejsca przeznaczenia (np. oderwana nakrętka, najcenniejsza część plastikowej butelki, lubi przelecieć przez sito w sortowni, stąd od niedawna są ze sobą połączone). Wreszcie dlatego, że po prostu nie wszystko nadaje się do recyklingu.

Aby myśleć realnie o GOZ, musimy uwzględnić nie jedno, ale aż dziesięć „R”. Każde z nich musi być zastosowane w konkretnej fazie życia produktu. Im wcześniej zaczynamy wdrażać „R”, tym bardziej produkt wpisuje się w koncepcję gospodarki o obiegu zamkniętym.

Projektowanie i produkcja 

Czyli koncentracja na wytwarzaniu bardziej przyjaznych naturze produktów z zastosowaniem procesów w jak najmniejszym stopniu ingerujących w środowisko.

• Refuse (odmów): firmy produkcyjne powinny zrezygnować ze stosowania pewnych surowców w swoich wyrobach. Chodzi m.in. o surowce, których pozyskiwanie jest szczególnie obciążające dla planety (np. fosfor), ale też takie, bez których odbiorcy mogą się obyć, niestanowiące o użyteczności danego artykułu (np. brokat).
• Rethink (przemyśl): producenci powinni starać się czynić produkt bardziej użytecznym, np. stawiając na wielofunkcyjność albo umożliwiając używanie go przez kilku użytkowników. Chyba każdy spotkał się z sytuacją, gdy sprzęt po upływie okresu gwarancji zepsuł się w sposób, który czynił naprawę nieopłacalną. Tymczasem pół wieku temu np. sprzęt AGD działał całymi dekadami, a do jego naprawy wystarczała instrukcja obsługi, rysunek techniczny i szwagier.
• Reduce (ogranicz): ograniczenie ma dotyczyć przede wszystkim zużycia surowców naturalnych oraz powstających odpadów. Konieczne jest opracowanie wydajniejszych receptur czy technologii produkcji charakteryzujących się niższą energochłonnością.

Konsumpcja

Czyli koncentracja na wydłużaniu życia produktu.

• Reuse (użyj ponownie): chodzi o użycie produktu w tym samym celu, w jakim został on stworzony, przez kolejnego użytkownika – czyli o cały rynek produktów używanych, z drugiej ręki.
• Repair (napraw): gdy produkt nie nadaje się do użytku z powodu usterki, niekoniecznie trzeba go od razu wyrzucać. Firmy, które odpowiedzialnie podchodzą do kwestii środowiskowych, umożliwiają już użytkownikom odsyłanie im produktów do naprawy nawet po okresie gwarancyjnym. Obowiązek wprowadzania na rynek produktów naprawialnych zaczyna być już regulowany prawnie. UWAGA: chodzi o rzeczywistą naprawę, polegającą np. na wymianie podzespołów. Cały czas mamy do czynienia z sytuacją, że teoretycznie produkt jest naprawialny, ale w praktyce serwis wymienia go na nowy, wyrzucając stary, albo dostępu do „wnętrza” sprzętu broni bariera z nitów czy kleju, z którą w domowych warunkach jest bardzo trudno się uporać. Tak, jakby nie można było wykorzystać śrub i wkrętów i pozwolić każdemu domorosłemu majsterkowiczowi na wykonywanie podstawowych napraw… No ale gdzie tu zysk
• Refurbish (odnów): to rozszerzona wersja naprawy. W tym wariancie możemy umożliwić użytkownikom nie tylko odsyłanie produktów zepsutych, ale też takich, które uległy zużyciu, ale mogą być jeszcze uratowane, a nawet ulepszone (np. poprzez wymianę niektórych komponentów albo konserwację warstwy zewnętrznej – malowanie, tapicerowanie itp.).
• Remanufacture (przetwórz): wchodzimy jeszcze o poziom wyżej. W tej usłudze producent, który otrzymał zwroty zużytych i uszkodzonych produktów, wyjmuje z nich te części, które nadal sprawują się dobrze, i tworzy z nich „nowe” urządzenie.
• Repurpose (zmień przeznaczenie): to strategia uwielbiana zwłaszcza przez osoby kreatywne. Polega na ponownym wykorzystaniu zużytego produktu, ale z nadaniem mu innego przeznaczenia (np. doniczka z wyszczerbionego kubka). Działanie jest o wiele bardziej imponujące w kontekście przemysłu – np. do betonów dodaje się sproszkowany gres (odpad produkcji np. płytek gresowych, dachówek) a do mas bitumicznych popioły jasne ze spalania węgli w elektrowniach (co ciekawe, bada się obecnie też pod kątem odzysku tytanu, również w polskich ośrodkach naukowych).

Po konsumpcji

Czyli koncentracja na kreatywnym użyciu materiałów, które pozostały po zakończeniu użytkowania produktu.

• Recycle (oddaj do recyklingu): od tego zagadnienia wychodziliśmy, więc jeśli nie do końca wiesz, na czym polega – przescrolluj nieco wyżej.
• Recover (odzyskaj): chodzi głównie o odzyskiwanie energii z procesów, takich jak spalanie czy kompostowanie.

Wdrożenie strategii 10R (a nawet mniejszej ich liczby) już na papierze wydaje się skomplikowane. W rzeczywistości jest oczywiście znacznie trudniejsze. Choćby tak niewinne zagadnienie, jak Reuse (użyj ponownie) może budzić zastrzeżenia. Czy jako piąty właściciel 20-letniego diesla naprawdę przyczyniam się do przeciwdziałania katastrofie klimatycznej? Jeszcze trudniejsze zadanie mają firmy, które naprawdę chcą być eko. Można co prawda zastosować metody odzyskiwania energii cieplnej z procesów technologicznych (Recover), ale trzeba ją jeszcze przekonwertować (np. z energii cieplnej na postać chemiczną, jak w przypadku akumulatorów litowo-jonowych) i zmagazynować (a do tego potrzebujemy wydajnych i nietanich magazynów energii), wprowadzić do sieci albo zwrócić do procesu, który wymaga podgrzewania. Takie  polskie zakłady, jak Rudna (wydobycie miedzi), Bolesław (kopalnia cyny i ołowiu), Przyjaźń (kopalnia węgla kamiennego i instalacja badawcza do wydzielania wodoru z gazu koksowniczego) są świetnie zoptymalizowane i nastawione na odzyskanie w zasadzie wszystkiego, co odzyskać można. Niestety, są też jaskółkami, które wiosny nie czynią, bo brak jest spójnej polityki i wsparcia dla firm, które z 10R chcą czynić swoją wartość i przewagę konkurencyjną. Sytuacji nie poprawia fakt, że w ostatnim czasie na rynkach globalnych i krajowych (US, UE, PL), widać odejście od zielonej polityki…

Nadal jednak jest to gra warta świeczki. Badania przeprowadzone przez Ellen MacArthur Foundation – kolejną organizację dążącą do cyrkularyzacji gospodarki, wykazują, iż dzięki opcji Remanufacture (przetwórz), można zaoszczędzić aż do 80% energii, do 88% wody, do 92% środków chemicznych i ograniczyć wytwarzanie odpadów nawet o 70%, niż w przypadku wytwarzania jakiegoś produktu zupełnie od nowa.

W pełni cyrkularna gospodarka nie jest osiągalna – przynajmniej nie na etapie rozwoju, na którym znajduje się obecnie ludzka cywilizacja. Zanim jednak osiągniemy kolejne poziomy wtajemniczenia zgodnie ze skalą Kardaszowa, tj. nauczymy się wykorzystywać 100% energii naszej planety bez jej niszczenia, a następnie to samo zrobimy z naszym Słońcem – musimy jeszcze przetrwać. A to nie będzie możliwe, jeśli dopuścimy do katastrofy ekologicznej. Zamiast więc narzekać, że jedna osoba czy jedna firma nie zbawią świata, a ci obok są jeszcze mniej eko niż my – warto zacząć działać.